- Rev. K. Lalbiakenga
Isua erawh chuan,”Naupang tête ka hnênah han kaltîr ula, hnar suh u; Pathian ram chu hetiang mite ta a ni si a.” (Marka 10:14) a ti a.
Thuhma: Lal Isua nihna (nature)-a ropuiber chu hmangaihna hi a ni. Hmangaihna leh ngaihdamnain a khat a, amah khengbettûte tân pawh a tawngtaisak a ni. Hmangaihnaa khat Pathian thinlungah chuan naupangte hi an hlu a, an pawimawh êm êm a ni. Khawvêla rawng a bâwl laiin Judate chuan naupang an ngaipawimawh lova, an inchhiarnaah pawh telh an ni ve lo, Lal Isua rawngbâwlnaah erawh chuan chu hungna bang chu thiaha awmin, a zirtîrten naupang rawn hruaitute an lo hau chu a lungawi lo hle a a ni. Hnar ahnêkin an chungah kut a lo nghat ta zâwk a, “Pathian ram chu hetiang mite ta a ni” tiin naupangte chu mal a sâwm ta hlauh zâwk a ni. Naupangte hi vênhim leh kaihhruai ngai an ni a, vawiinah hian chumi kawnga kan rawngbâwlna tûr a hnuaia mi ang hian kan zirho dâwn a ni.Tûn laia kan hun tawng mêk leh naupangte: Mizoramah hian kum 1980 hma lamah kha chuan kan khawtlângah sual a la tam lutuk lo, tûna kan buaipui ruihhlo chi hrang hrang leh TV, Social Media angte hi kan la hmêl hriat lo hle a ni. Kum 10 (sâwm) a han vei a 1990 chho atang chuan kan la hmêl hriat ngai loh ruihhlo chi hrang hrang Zoramah a rawn lût a, kan tapchhak zâwlah sual chi hrang hrang en tur TV leh Computer hmanga thlun zawm reng an lo ni ta bawk. Tûn hma kum 30 liam ta ai khan tûn lai kan khawvêlah hian sual a lêt tam takin a pung tawh a ni. Tûn hmaa “tih suh, ti rawh” nu leh paten min tiha kan awih mai ang khan tûn lai naupang chuan an awih mai thei tawh lova. Theihtâwpa nunchang leh zirtîrna hrang hrang nêna kan fate tih takzeta kan enkawl a ngai ta hle a ni.
Naupangte thil hriat leh hmuh: A chunga kan sawi Computer Games, TV leh Moblie Phone atangte khian naupang leh tleirêwlten an hmuh atâna tha lo tak tak leh an hriat atâna tangkai lo, tualthahna, rûkrûk, mi bum leh zahmawh ngialngan pui pui tamtak hmuin an hre nasa hle tawh a ni. Hêng thilte hian an thinlûngah zawi tê têin bu a khuar zêl a, a tâwpah chuan anmahni ngei pawhin an suangtuah ngai hauh loh sualah tluin nun mangang leh beidawng takin an awm thîn a ni. Hetiang hun harsa kan tawn mêk lai hian kan fate hi tuman min rawn enkawlsak dâwn lova, keimahni ngeiin a mawh kan phur a ni tih kan hriat a ngai a ni. Thuhriltu ropui Charles H Spurgeon-a chuan “I fate Pathian lam kawng i zirtîr loh chuan Setana’n sual kawng a zirtîr ang” a lo ti hial a ni. Kan fate ni tin, dârkâr tin maia sualin a ban a, a vêl reng lai hian nu leh pate kan awm mai mai tur a ni lovang.
Naupangte entawntlâka nun; Clinical Psychologist lâr tak Haim Ginott-a chuan tihian a sawi a “Naupangte hi cement chawh sa, la ro lo ang an ni a, i kut emaw, i ke emawa i nemna/rahna hnu kha an ro hnan zêl a ni” tiin naupangte than chhohna atâna anmahni enkawlnaa fîmkhur a tûlzia a sawi a ni. Sâp thufing pakhat chuan tihian a sawi a “Naupang chuan i thu hrilh a zâwm thei lo mai thei, i nun erawh chu a entawnin i tih dân a rawn zir zêl dâwn a ni” a ti a ni. Ni tin a nu leh pate khawsak dân hi fa ten an rawn zir zêl a, chu chu an puitlin hnu-ah a rawn lang chhuak thîn a ni. Chuvângin naupangte hi “Nu leh pa nun dârthlalang an ni e” an ti thîn a ni.
Nu leh pate’n naupangte enkawlna kawnga mawh an phurh nasat zia kan hriat fiah theihna Harvard University-in naupang dân bawhchhiatna chungchâng a zirchianna hi lo en ta ila;
- Za zêla 85 chu an nu leh pate zu in an ni.
- Za zêla 75 chu an nu leh pa thunun loh
- Za zêla 60 chu inhauh thinna chhûngkuaa mi.
- Za zêla 70 chu inenkawlna awm lohna chhûngkuaa mi.
- Za zêla 80 te chuan fate thian kawm ngaihtuah lo
- Za zêla 80 chu nuhrawn hrawn
- Za zêla 60 chu pahrawn hrawn.
He zirchianna hi engemaw chen chu dik tûrah ngai ila, naupang thlarau nun leh an rilru than chhohna te, khawtlânga mi tangkai an nihna atân mai ni lovin, mi hnawksak an nih lohna atânte nu leh pate’n mawh kan phurh nasatzia he zirchianna (research) atang hian kan hre thei awm e.
Pathian thua fate enkawl: Timothea chu a naupan lai atangin Pathian thua kaihhruai a ni a, Samuela pawh a nuin nausên a nih laiin Pathian hnênah a hlân a nih kha. Timothea leh Samuela nu leh pate hian an ti fuh hle a ni. Timothea phei chu a naupan têt ata chhandamna tling khawp rinna a pi Loisi-i leh a nu Euniki ten an rochun thu kan hmu (2Tim 1:5) Tûn lai hunah hian mi tam takin fa neih kan thiama enkâwl kan thiam loh chu thu hran ni se, kan peih lo hrim hrim niin a lang. Fa enkawl kawnga kan inthlahdah avângin chhûngkaw nun a keh chhe mêk a, hei hian khawtlâng leh ramah rah tha lo (social evils) chi hrang hrang a tipung nasa hle a ni.
Deuteronomy 6:4-9-ah chuan Pathianin a mite hnênah a thute chu an fate a remchân hun ang zêla thahnemngai taka zirtîr a, an thut lai te, an kal lai te, an mut laite leh an thawh huntea hrilh thîn tûrin a hrilh a. Hei hi Israel fate tân chauh a ni lova, vawiina Kristian nu leh pa zawng zawngte tân hian a ni. Kan tu leh fate thinlungah Pathian thu tuh ngheh hi sual laka vênhimna pawimawh tak a ni tih kan hriat a tûl hle.
Naupangte tâna hun pêk tam: Nu leh paten an fate tâna an tihsak theih hluber chu, hun pêk a ni. Mi thenkhat chuan hei hi kan hre lova, kan fate kan kawm tlêma, chutihrual chuan kan faten kawng dangah hlimna an zawng a, kâr lovah kan fate nun kan hloh mai thîn a ni. Kan fate tân a tam thei ang ber hun kan pêk a, an tui zâwng tuipui thiam leh an ngaihhlut zâwngte hriat thiampuia kan phurpui hian kan lamah kan pawt hnai sawt sawt a ni. Mi thenkhat chuan an fate thil man to tak tak an lei sak a, an fate mamawh ber hmangaihna leh hun tam tâwk an pêk loh avângin an fate nun an hloh thîn. Pawisain a lei theih loh khawp thil hlu leh tha, kan fate kan pêk theih awm chhun chu kan hun a ni tih hi kan hriat thar a va han tûl êm! John Wesley-a nu Susanna-i chuan fa sâwm (10) lai a nei a, a fate kawm nân chuan ni tin dârkâr khat (1) hun a pe thîn a, fa Pathian tih mi tam tak a lo nei ta a ni. Nu leh pa thenkhat chu an fate bulah an awm tlêmin ngaihsak nachâng an hre lova, sualin an thinlungah bu a khuar thuai thîn.
Sum lâkluh dân thianghlim: Kan fate hi nunchang mawi leh Pathian tihna nêna thanglian tûra kan duh chuan nu leh paten thil thianglim lo kan inchhûngah seng luh loh a pawimawh. Hlêprûk sum leh thildik lo hmanga chhûngkaw din hian naupang nun a tichhe thîn. Pathian thu chuan tihian min hrilh “Mi, kut tling lova lo hausa chu Varung, mahni tui ni lote awp keu ang a ni a, A la dam laiin amah an hransan ang a, a tâwpah chuan mi â a lo ni mai ang” (Jeremia 17:11) tiin. Sum bawlhhlawh leh thianghlim lo hian chhûngkua a tingêt a, naupangte nun a tichhe vek thei a ni. Chuvângin nu leh paten kan sum lâk luh dânah Lalpa ngaiha thianghlim kan ûm a pawimawh a ni.
Fak, zilh leh kaihhrauai: Rilru lam zir mi (psychologists) Eric Bern-a chuan mihring hi “Hauhna ai chuan fakna hian min siam tha zâwk a ni, entîrnân naupang kan enkawlna chu za (100) ni ta sela, hauhna leh zilhna chu 20 a ni tur a ni a; fakna chu 80 a ni tur a ni” a ti. Hei hi naupangah chauh ni lovin puitlingah pawh hian a dik hle a ni. Sawisêl fo hian nungchang a siam tha lova, fakna leh fuih phurna hi naupangah chuan a tam thei ang ber hman a tha a ni. Tin thununna lâwng lâwng hi Pathian thu a tel loh chuan a hlawhtling lo fo thîn. (Ephesi 6:4) Naupang chu khaptu awm lohna hmuna zalên taka a awm hunah kawng dik lo zawhna remchâng a siam tam zâwk thei a ni. Nu leh pa awm loh pawha kawng dik zawh thei tura an naupan lai atanga Pathian thu leh hmangaihna nêna buatsaih hi nu leh pate mawhphurh a ni.
Tlângkawmna: Thuhmahruaia kan sawi tawh ang khan naupang enkâwlna hna hi hna hautak leh thil harsa tak a ni. Mi tam tak an hlawhchham lain Pathiana innghat tlat chunga fate enkawl thîn leh nun thianghlima Lalpa tâna inserh tlatte chu an hlawhtling ngei ngei thîn a ni. Tûn lai hunah hian mihring kan buaiin kan tisa mamawhah kan hun nasa takin kan hmang ral a, Pathian thuin “rohlu” min pêk kan fate tân erawh hun kan nei tlêm êm êm a ni. Naupangte hian kan hun an mamawh a, hun tam tak an bulah kan hman a tûl a ni. Tin tûna kan nun dân hi naupangten an entawn zêl a, naupang nun pumpuiah khan kan dah khâwl zêl a ni tih kan hriat a pawimawh hle. Chuvângin nu leh paten kan nungchang kan uluk a, Pathian Biak ina nua kan hlan laia kan thutiam hre reng chunga kan nun a pawimawh hle a ni.
